بررسی تقاضای بیمه زندگی، متغیرهای کلان اقتصادی و شاخص‌های رفاهی به روش معادلات هم‌زمان ـ پانل

مقدمه

برسی تقاضا بیمه زندگی :جهان کنونی شاهد تحولات و دگرگونیهای شگفتانگیزی در تمام ابعاد است. فناوری پیشرفته حاصل از این دگرگونیها محیط اطراف انسان را پیچیدهتر نموده و وی را در معرض خطرهای متعددی از قبیل از دست دادن اموال و دارایی‌ها، صدمه بدنی در محیط کار، ازکارافتادگی و ناتوانی و مرگ قرار داده است. برای کاهش اثرات ناگوار ناشی از این حوادث، بیمه عمر و سرمایه‏گذاری بهعنوان مؤثرترین و مقبولترین ابزار در بسیاری از کشورهای جهان عمل میکند. در حال حاضر نظام بیمههای عمر و سرمایهگذاری میتواند بهعنوان یکی از اهرمهای برقراری عدالت اجتماعی و کاهش فقر در جامعه باشد و از دو طریق مستقیم و غیرمستقیم در جهت کاهش حجم فقر و بالا بردن سطح رفاه اجتماعی در جامعه عمل نماید. بیمه مهم‌ترین نقش خود را در تأمین و تضمین آتیه خانوادهها ایفا مینماید که ملموسترین جنبه آن است. امروزه مردم کشورهای توسعهیافته در پناه بیمه عمر به موقعیت مطلوبی ازلحاظ خطرهای مرگ‌ومیر سرپرست خانواده و مشکلات اقتصادی ناشی از آن، همچنین مشکلات ناشی از پیری و کهولت افراد، رسیدهاند. در این کشورها بیمه عمر سهم زیادی از درآمد جامعه را به خود اختصاص داده و با استفاده از منابع مالی عظیمی که حاصل میشود، خدمات متعددی را به افراد جامعه ارائه می‏دهد. توسعه بیمههای عمر و سرمایهگذاری به‏عنوان بیمههای اختیاری، از مسئولیت بیمههای اجباری دولت نیز میکاهد و بخشی از تأمینهای مربوط به هزینههای مستمری و ازکارافتادگی و غیره را به خود افراد جامعه و شرکتهای بیمه واگذار می‏نماید. با این تفاسیر میتوان گفت که بیمه عمر و سرمایه‌گذاری درواقع یک سرمایهگذاری مطمئن با سود تضمینی است که علاوه بر پرداخت سود علیالحساب به سپردهگذاری، شامل پوششهای بیمهای بسیار زیادی هست. این نوع بیمه، بالاخص در شرکت بیمه پارسیان، یکی از پرطرفدارترین نوع بیمه در سراسر جهان است که با اضافه نمودن یک برنامه سرمایهگذاری امن به بیمه عمر بلندمدت، روزبه‌روز طرفداران بیشتری را در اکثر کشورها به خود جلب میکند.

برسی تقاضا بیمه زندگی : شرکتهای‌ بیمه‌ با ارائه‌ طرحهای‌ متفاوت‌ و ابتکاری‌ متناسب‌ با نیازهای ‌جوامع‌ انسانی‌ در پی‌ تأمین‌ و تسهیل‌ این‌ غریزه‌ ثبات‌ مالی‌ و اقتصادی‌ برآمدند تا در زمان‌ بروز حادثه‌ ناگوار، شیرازه ‌اقتصاد خانواده‌ها از هم‌ نپاشد و افراد وابسته‌ به‌ شخص‌ متوفی‌ و یا حادثهدیده‌ بتوانند از مزایای‌ این‌ تأمین‌ اقتصادی ‌بهره‌مند شوند؛ بنابراین، هدف اساسی بیمههای عمر ایجاد و جمعآوری ذخایر مالی و سرمایهگذاری و کسب سود حاصله از سرمایهگذاری و نهایتاً ایفای تعهدات شرکت بیمهگر در قبال استفاده‌کنندگان است. بیمههای عمر و ذخایر انباشته آن بهعنوان یک عامل میتواند در ارتقای سطح تولید ملی نقشی سازنده ایفا نماید و این افزایش سطح تولید پرداخت سرمایهها و غرامتهای کلیه رشتههای اشخاص در تسریع گردش چرخهای اقتصادی کشور مؤثر خواهد بود (شیداییراد، ۱۳۷۷: ۳۳)؛ بنابراین، بحث‏هاى متعددی که امروزه در باب توسعه صنعت بیمه و افزایش رفاه اجتماعی و رویکردهاى مختلف به آن مى‏شود نیز حکایت از این موضوع دارد که جوامع سالم قبل از آن‌که نیازمند آسایش باشند، به امنیت روانی نیاز دارند، زیرا در سایه همین امنیت روانی و اجتماعی است که هر هدفی دست‌یافتنی است؛ بنابراین توجه به امنیت روانی و آرامش جمعی، مهمترین خواسته جوامع به شمار میرود. همچنین، توسعه رفاه اجتماعی و پوششهای بیمهای، موجب توسعه اقتصادی و افزایش رفاه میشود. پس در تعریف رفاه اجتماعی میتوان گفت که آن توانایی یک فرد، گروه یا ملت برای فراهم آوردن خوشبختی، امنیت و تولید محصولات مناسب است که مردم را قادر میسازد براساس سلایق خاص خودشان، خوب زندگی کنند.

برسی تقاضا بیمه زندگی : در کشورهای پیشرفته، نظام بیمههای عمر و سرمایهگذاری بهعنوان یکی از اهرمهای برقراری عدالت اجتماعی و کاهش فقر در جامعه از دو طریق مستقیم و غیرمستقیم در جهت کاهش حجم فقر و بالا بردن سطح رفاه اجتماعی در جامعه عمل می‏نمایند. در پیشرفتهترین کشورهای جهان بخصوص آلمان، سوئد و فرانسه، اکثریت مردم بر این اعتقادند که هرکسی باید نیازهایش را خود برآورده کند. تنوع دولتهای اروپایی، ناشی از شرایطی است که در آن قرار دارند. هر چه تعداد بیکاران نسبت به افراد شاغل بیشتر باشد مسئولیت دولت در تأمین رفاه اجتماعی و مردمی بالاتر میرود؛ اما هرچه میزان درآمد در یک کشور بالاتر باشد، مردم بیشتر در پی آن هستند که خود نیازهایشان را برطرف کنند و نقش دولت را در تأمین نیازهای افراد کمرنگ میبینند که این باعث کاهش هزینههای دولت میگردد. ازجمله دلایل تقاضای بیمه عمر، پوشش ریسک ناشی از فقدان درآمد سرپرست خانوار به‎واسطه مرگ است و طبیعی است که منشأ این عدم اطمینان برای بیمه‎گران، عدم آگاهی از سن زمان مرگ سرپرست خانوار است. از طرفی، بیمه در تقویت بنیه اقتصادی جامعه نقش داشته و با ایجاد امنیت و اطمینان، زمینه گسترش فعالیتهای تولیدی و خدماتی را فراهم می‏کند. بیمه عمر و سرمایهگذاری یکی از انواع بیمه‌های عمر است که هم‌زمان با برقراری پوشش بیمه عمر، امکان سرمایه‌گذاری منابع حق بیمه پرداختی را فراهم می‌نماید بدین‌ ترتیب که با سرمایه‌گذاری حق بیمه‌های دریافتی از بیمه‌گذاران، علاوه بر ایجاد اطمینان خاطر ناشی از بیمه عمر و برقراری پوشش‌هایی نظیر فوت و ازکارافتادگی بیمه‌شده، وی را در سود حاصله از سرمایه‌گذاری حق بیمه‌های پرداختی نیز سهیم می‌کند؛ و نیز، بیمه عمر و سرمایهگذاری حرکتی است مناسب در جهت کسب آرامش خیال امروز و رفاه زمان بازنشستگی و همچنین تأمین پشتوانه مالی بازماندگان در زمان غیبت سرپرست خانواده و همچنین، بیمه عمر و سرمایهگذاری تأمین مناسبی است برای جبران بازنشستگی و کهولت سن، تشکیل سرمایه برای فرزندان، تأمین هزینه‌های جهیزیه و ازدواج و تحصیل فرزندان، ساخت و خرید مسکن و از طرفی کم کردن فاصله طبقاتی خانوارها، افزایش فرصتهای اشتغال و سرمایهگذاری، ایجاد زیرساختهای مناسب توسعه رفاه، کاهش وابستگی خانوارها به دولت و بالا رفتن رفاه اجتماعی، ثبات رشد اقتصادی کشور، تأمین اجتماعی و برقراری منبع مالی و درآمدی (یاری[۱]، ۱۹۶۵). به همین منظور، توجه به عوامل تأثیرگذار بر بیمه عمر و سرمایهگذاری و نیز اثر این بیمه بر رفاه فیزیکی، آموزشی و اجتماعی افراد و خانوارها حائز اهمیت بوده که در این پژوهش بررسی میشود. طبق اسناد موجود، بیمه عمر برای اولین بار در سال ۱۵۸۳ در انگلستان مرسوم شد. اولین شرکت بیمه عمر در سال ۱۷۶۲ در انگلستان تأسیس و اولین بررسی علمی درباره بیمه عمر در سال ۱۸۱۲ منتشر شد. بیمه عمر در ایران به‌وسیله نمایندگی یک شرکت بیمه خارجی به نام ویکتوریا در سال ۱۳۱۴ آغاز شد. این نمایندگی بعد از یک سال فعالیت منحل شد و پرتفوی خود را که شامل ۱۵۰ بیمه‌نامه بود به شرکت سهامی بیمه ایران که آن زمان تازه تأسیس شده بود، واگذار کرد. اولین بیمه‌نامه عمر که توسط این نمایندگی مزبور صادر شد، از نوع مختلط پسانداز بود. بیمه ایران تا سال ۱۳۳۶ تنها شرکتی بود که در ایران به این رشته از بیمه اقدام میکرد، اما در سال ۱۳۳۶ شرکت سهامی بیمه ملی و در سال ۱۳۴۰ شرکت سهامی بیمه امید نیز به عملیات بیمه عمر پرداختند (امینی نبی‏کندی، ۱۳۹۱: ۲۷).

هدف از این پژوهش، تعیین اثرات هم‌زمان متغیرهای کلان اقتصادی شامل درآمد سرانه، نرخ تورم، نرخ بیمه، سطح تحصیلات، بار تکفل بر تقاضای بیمه زندگی و نیز تأثیر تقاضای بیمه زندگی بر شاخصهای رفاهی است. سازمان‌دهی مقاله عبارت است از بیان مسئله در بخش دوم، مبانی نظری و پیشینه مطالعات در بخش سوم، روش تحقیق و بررسی مدل در بخش چهارم، برآورد مدل و تفسیر نتایج در بخش پنجم و در بخش پایانی به نتیجهگیری و پیشنهادها پرداخته می‏شود.

۲. مبانی نظری پژوهش

برسی تقاضا بیمه زندگی : نظریه مطلوبیت انتظاری نظریه تصمیمگیری در شرایط نااطمینانی بوده که توسط نیومن و مورگنسترن[۲] مطرح شد (واریان[۳]، ۱۹۹۳). نظریه مطلوبیت انتظاری به این موضوع اشاره دارد که مصرفکنندگان در هنگام تصمیمگیری در شرایط نااطمینانی از دو عامل تأثیر میپذیرند؛ یکی مطلوبیت مورد انتظار و دیگری احتمال مربوط به آن. بهطوریکه مطلوبیت انتظاری برابر با میانگین مطلوبیت حاصل از تصمیمگیریهای فرد بوده و معادل با جمع جبری مطلوبیتهای حاصل از هر تصمیم ضربدر احتمال وقوع آنها است. به‌عبارت‌دیگر، اگر احتمال وقوع یک تصمیم را با (π) و مطلوبیت حاصل از تصمیم i ام را با (x) نشان دهیم، رابطه ۱، حاصل می‏شود.

(۱)

که در آن، مطلوبیت مورد انتظار عبارت است از مجموع وزنی مطلوبیت حاصل از دو امکان مصرفی متفاوت و پیش روی مصرف‌کننده. بهطوریکه (U(c_۱)) با احتمال (_۱π) و (U(c_۲)) با احتمال (_۲π) تابع مطلوبیت به‌صورت رابطه ۲ را تشکیل می‏دهد. مجموع ارزش احتمال این دو مجموعه برابر با یک است.