تعریف بیمه عمر رایج

بیمه‌ها را از نظر موضوع به سه دسته بیمه اشیاء، بیمه مسؤولیت و بیمه اشخاص تقسیم‌بندی کرده‌اند. بیمه‌های اشخاص نیز خود به پنج دسته اصلی ـ براساس نوع پوشش‌های ارایه شده ـ تقسیم‌بندی می‌شوند که عبارت هستند از:

«بیمه‌های عمر، بیمه‌های مستمری، بیمه‌های حوادث، بیمه‌های درمانی و بیمه‌های بازنشستگی» (دستباز، ۱۳۷۲: ۳۳).

بنابراین بیمه عمر یکی از اقسام پنج‌گانه بیمه‌های اشخاص شمرده می‌شود و از نگاهی دیگر در زمره بیمه‌های اختیاری ـ در برابر بیمه‌های اجباری ـ قرار می‌گیرد. بیمه عمر را می‌توان چنین تعریف کرد:

«قراردادی که به سبب آن بیمه‌گر در برابر دریافت حق بیمه، متعهد می‌شود که در صورت فوت بیمه‌شده یا در صورت زنده‌ماندن وی در موعد تعیین شده در قرارداد، مبلغ بیمه تعیین‌شده را به بیمه‌گذار (بیمه‌شده) یا استفاده‌کننده معین شده از سوی وی بپردازد».

در این نوع قرارداد سه طرف وجود دارند که عبارت هستند از:

بیمه‌گذار: شخصی است که قرارداد بیمه را با بیمه‌گر منعقد می‌کند و حق بیمه را می‌پردازد که وی را عاقد قرارداد (طرف قرارداد) نیز می‌گویند.

بیمه‌شده: شخصی است که فوت یا زنده ماندنش در سررسید معین باعث اجرای قرارداد بیمه (انجام تعهد بیمه‌گر) می‌شود. بیمه‌شده ممکن است خود بیمه‌گذار یا شخص سومی باشد که در این صورت قرارداد بیمه روی حیات نفر سومی منعقد می‌شود.

استفاده‌کننده بیمه: شخصی است که بیمه‌گر ‌باید سرمایه مورد تعهد را در صورت وقوع پیامد موضوع بیمه (فوت یا حیات بیمه‌شده) به وی بپردازد. استفاده‌کننده بیمه ممکن است خود بیمه‌گذار باشد (مانند اینکه شوهری یک بیمه‌نامه عمر به شرط فوت همسرش به نفع خود منعقد سازد. همچنین ممکن است استفاده‌کننده شخص بیمه‌شده باشد (مانند شخصی که یک بیمه‌نامه عمر به شرط حیات، به سود خود منعقد کند) یا ممکن است شخص سومی باشد (مانند مادری که یک بیمه‌نامه عمر به شرط فوت به نفع فرزندان خود منعقد کند) (اوبر، ۱۳۷۸: ۱۷).

انواع و کارکردهای بیمه عمر رایج

برخی منابع قراردادهای بیمه عمر را به چهار دسته کلی ذیل تقسیم‌بندی کرده‌اند:

«بیمه‌های عمر زمانی (به شرط فوت یا خطر فوت ساده زمانی)، بیمه‌های تمام عمر، بیمه‌های پس‌انداز و مستمری‌ها» (باقری‌گیگل، ۱۳۸۴: ۶۶).

برخی نیز، بیمه‌های عمر را از سه جنبه موضوع بیمه، شکل و ترتیب انجام تعهدهای بیمه‌گر و قصد بیمه‌گذار به تأمین سرمایه یا مستمری، ‏به صورت‌های ذیل نیز طبقه‌بندی کرده‌اند (فرجادی، ۱۳۵۴: ۱۷):

أ. از نظر خطری که موضوع بیمه قرار می‌گیرد. از این نظر بیمه‌های عمر را به سه دسته بیمه‌های خطر فوت، بیمه‌های به شرط حیات و بیمه‌های مختلط (خطر فوت و شرط حیات دارد) تقسیم کنند؛

ب. از نظر شکل و ترتیب انجام تعهد‌های بیمه‌گر: از این نظر بیمه‌های عمر را به بیمه‌های سرمایه ثابت و بیمه‌های مستمری تقسیم می‌کنند؛

ج. از نظر قصد بیمه‌گذار برای تأمین سرمایه یا مستمری: با توجه به اینکه بیمه برای خود شخص یا برای بازماندگان یا اشخاص مورد توجه خود او و یا هر دو باشد، بیمه‌های عمر را به سه دسته بیمه‌های عمر در صورت حیات بیمه‌شده، بیمه‌های عمر در صورت فوت بیمه‌شده و بیمه‌های مختلط تقسیم می‌کنند.

در تمام بیمه‌های پیش‌گفته، بیمه‌شده ممکن است یک نفر، یا دو نفر یا چند نفر باشد. در ادامه به تشریح هر یک از سه نوع قرارداد اصلی بیمه عمر رایج (که قراردادهای دیگر بیمه عمر در ذیل آن قرار می‌گیرند) پرداخته می‌شود:

أ. بیمه‌های عمر به شرط فوت

بیمه‌های عمر به شرط فوت، عبارت هستند از قراردادهایی که به سبب آنها بیمه‌گر متعهد می‌شود در صورت فوت شخص بیمه‌شده در مدت اعتبار قرارداد، سرمایه بیمه یا مستمری تعیین‌شده در قرارداد را به استفاده‌کننده بپردازد. این بیمه عمر انواع ذیل را دارد:

بیمه تمام عمر

بر پایه این قرارداد بیمه‌گر متعهد می‌شود که در صورت فوت بیمه‌شده در هر زمان، سرمایه بیمه ذکر شده در قرارداد را به استفاده‌کننده بپردازد. در برابر این تعهد بیمه‌گر، عاقد قرارداد یا بیمه‌گذار نیز متعهد پرداخت حق بیمه‌ها است. این پرداخت شکل‌های گوناگونی دارد. گاهی به‌صورت یک‌جا به هنگام بستن قرارداد و گاهی به‌صورت پرداخت اقساطی است. در حالت دوم نیز به دو ترتیب عمل می‌شود؛ یا بیمه‌گذار متعهد پرداخت حق بیمه‌ها در تمام مدت بیمه‌نامه‌ها می‌شود و یا آنکه متعهد می‌شود که اقساط حق بیمه را تا پایان مدت تعیین‌شده در قرارداد بپردازد. این‌گونه قرارداد بیمه عمر مشابهت فراوانی با قرارداد بیمه عمر از نوع پس‌اندازی دارد و در برگیرنده اندوخته ریاضی است. این به آن معنا است که برای بیمه‌گر مسلم است که باید به تعهد خود درباره پرداخت سرمایه بیمه عمل کند. یگانه چیزی که جنبه احتمال دارد تاریخ پرداخت یا تاریخ انجام تعهد بیمه‌گر است. این‌گونه بیمه عمر به‌طور نسبی پر خرج است و با این ویژگی به صورت تأمین تبعی می‌توان از آن استفاده کرد (به منظور تصفیه حقوق و بدهی مربوط به ارث یا تأمین مبلغ مانده بدهکار قراردادهای جاری متداول برای زمان فوت شخص بیمه‌شده یا پرداخت اجاره‌بها و هزینه تلفن و …) (اوبر، ۱۳۷۸: ۲۲).

بیمه‌های موقت

در این نوع بیمه‌نامه‌ها سرمایه فوت‌شده حداکثر تا زمان معینی قابل پرداخت است و پس از انقضای این مدت که آن را مدت بیمه‌نامه می‌نامند، مدت بیمه منقضی و خاتمه یافته تلقی شده و بیمه‌گر تعهدی ندارد. بیمه‌های موقت نیز به انواع ذیل تقسیم می‌شوند:

بیمه عمر زمانی

قرارداد بیمه‌ای است که به سبب آن بیمه‌گر تعهد می‌کند در برابر دریافت حق بیمه از بیمه‌گذار (به‌ صورت واحد یا اقساط) سرمایه مندرج در بیمه‌نامه را فقط در صورت فوت بیمه‌شده پیش از انقضای مدت معین به استفاده‌کننده بپردازد. چنانچه بیمه‌شده در پایان مدت ذکر شده زنده باشد بیمه‌گر هیچ‌گونه تعهدی ندارد (فرجادی، ۱۳۵۴: ۲۲).

بیمه عمر با سرمایه نزولی یا مانده بدهکار

در این نوع بیمه‌ها سرمایه متناسب با زمان به تدریج کاهش می‌یابد. این بیمه بیشتر در بانک‌ها و مؤسسه‌هایی که وام درازمدت و کوتاه‌مدت پرداخت می‌کنند، کاربرد دارد. چون طبق قرارداد با پرداخت هر قسط وام به همین میزان از تعهدهای بیمه‌گر کاسته می‌شود و تعهد بیمه‌گر در برابر وامی که بیمه‌شده دریافت کرده، مبلغ وام منهای اقساط پرداختی است.

بیمه عمر با سرمایه صعودی

در این نوع قراردادها سرمایه بیمه بر حسب تصاعد عددی در هر سال که فوت پیش آید افزایش می‌یابد. به این صورت که اگر بیمه‌شده در نخست بمیرد، تمام سرمایه بیمه به‌طور مثال، ۵ میلیون ریال، در سال دوم بمیرد، ۱۰ میلیون ریال، و در سال سوم ۱۵ میلیون ریال پرداخت می‌شود و روال تا پایان قرارداد به همین شکل خواهد بود (امیری،۱۳۸۲: ۱۴۹).

بیمه‌های عمر پنج‌ساله تکراری

در این نوع قراردادها، حق بیمه هر پنج سال یکبار تعیین می‌شود و این نوع بیمه‌ها هر پنج سال یک‌بار بر حسب افزایش سن بیمه‌شده تغییر می‌کنند. به‌طور معمول به جای افزایش حق بیمه، سرمایه به‌صورتی تغییر می‌کند که بیمه ثابت بماند. کسانی خواهان این نوع بیمه‌نامه‌ها هستند که در سال‌های نخست نمی‌توانند حق بیمه‌های بیشتری بپردازند (همان).

ب. بیمه‌های به شرط حیات

به سبب این نوع قراردادها که چندان متداول نیستند، بیمه‌گر متعهد می‌شود که در برابر دریافت حق بیمه مقرر، مبلغ معینی را در سررسید توافق‌شده در صورت زنده‌ماندن بیمه‌شده به وی بپردازد. خصلت مشترک این‌دسته از بیمه‌های عمر، جنبه پس‌اندازی آنها است. در حقیقت در این قرارداد‌ها به یاری توانایی مالی موجود، منابع مالی برای آینده تأمین و فراهم می‌شود. با این همه در این‌گونه عملیات بیمه عمر در هر صورت اتفاق یا پیشامدی احتمالی وجود دارد که بر سرنوشت و خصلت اجرایی تعهد بیمه‌گر و میزان تعهد وی حاکم است (زنده‌ماندن بیمه‌شده) (اوبر، ۱۳۷۸: ۲۵). بیمه‌های به شرط حیات به انواع ذیل تقسیم می‌شوند:

بیمه به شرط حیات یا بیمه سرمایه

در این نوع بیمه سرمایه در پایان مدت بیمه (در صورت زنده‌بودن بیمه‌شده) پراخت می‌شود. در این نوع بیمه‌نامه به دو صورت عمل می‌شود:

أ. بیمه در صورت حیات بدون استرداد حق بیمه؛

ب. بیمه در صورت حیات با استرداد حق بیمه.

تفاوت بین این‌دو نوع بیمه‌نامه در این است که در بیمه بدون استرداد حق بیمه در صورت فوت بیمه‌شده پیش از انقضا مدت بیمه، حق بیمه‌های پرداخت‌شده متعلق به بیمه‌گر بوده و پس داده نمی‌شود و برعکس در بیمه با استرداد حق بیمه، حق بیمه‌هایی که تا زمان فوت پرداخت شده باشد یک‌جا به استفاده‌کننده مستردد می‌شود.

بیمه‌های به شرط حیات یا مستمری

در این نوع بیمه‌ بیمه‌گر به جای پرداخت سرمایه، متعهد پرداخت مستمری می‌شود، اما این مستمری به‌طور مستقیم در معرض نوسان‌های پولی است. مستمری‌بگیر از افزایش‌های قانونی دوره‌ای که به سبب قانون‌های مالی تعیین می‌شود، بهره‌مند می‌شود. نقش عملیات پس‌انداز در این نوع بیمه آشکار است (همان: ۲۶).

بیمه‌های مستمری به دو دسته ذیل تقسیم می‌شوند:

أ. بیمه‌های مستمری قطعی که به‌طور یقین در مدت معینی پرداخت می‌شود؛

ب. بیمه‌های مستمری عمری که پرداخت‌ها بستگی به عمر شخص دارد و چنانکه بیمه‌شده فوت کند پرداخت اقساط هم قطع می‌شود.

ج. بیمه‌های عمر و پس‌انداز (مختلط پس‌انداز)

این نوع بیمه‌ها از ترکیب دو نوع بیمه به شرط فوت و بیمه به شرط حیات پدید می‌آیند. در این نوع قرارداد بیمه، مخاطره فوت و احتمال زنده‌ماندن بیمه‌شده یک‌جا و هم‌زمان مورد تأمین بیمه‌گر قرار می‌گیرد. عنوان آمیخته یا مختلط به این معنا است که بیمه‌گر بر حسب اوضاع، احوال و شرایط به تعهد خود درباره یکی از این‌دو مخاطره عمل می‌کند. این نوع بیمه پیوندی، با وجود حق بیمه به‌نسبت سنگین، از کامیابی آشکاری برخوردار است (همان: ۲۷).

 بیمه‌های مختلط پس‌انداز از یک بیمه موقت با سرمایه نزولی و یک عامل پس‌انداز صعودی تشکیل شده است. یعنی عامل پس‌اندازی به تدریج فراوان می‌شود، تا آنکه در پایان مدت با سرمایه بیمه برابر شود. این مدت زمان به‌طور معمول ۵، ۱۰، ۱۵، ۲۰، ۲۵ و۳۰ سال یا بیشتر است (باقری‌گیگل، ۱۳۸۴: ۶۷).

 بیمه عمر و پس‌انداز، افزون بر حمایت مالی خانواده در هنگام فوت نان‌آور آن، از جنبه پس‌اندازی نیز مفید است. جنبه پس‌اندازی این بیمه‌نامه برای افزایش استقبال بیمه‌گذاران از این محصول اضافه شده است. روش پرداخت اقساط این بیمه‌نامه‌ها به صورت ماهیانه، سه‌‌ماهه، ‌شش‌ماهه، سالیانه، و یک‌جا است.

هدف این بیمه‌نامه‌ها فراهم‌ساختن سرمایه برای تأمین هزینه تحصیلات فرزندان در صورت فوت و تشکیل سرمایه و پس‌اندازی در دوران پیری و از کارافتادگی است. حق بیمه‌های وصولی بیمه‌های عمر مختلط یا پس‌انداز به سه دسته ذیل تقسیم می‌شود (رضازاده‌برفویی، ۱۳۸۵: ۲۱):

أ. قسمتی مربوط به پس‌انداز است که در سرمایه‌گذاری به کار گرفته می‌شود؛

ب. بخشی مربوط به بیمه عمر زمانی (بیمه موقت نزولی) است؛

ج. درصدی هم جهت هزینه‌های اداری، تبلیغات بیمه‌گر و کارمزد پرداختی به فروشندگان بیمه مربوط است.