الگوها و ماهیت تکافل در فقه امامیه و عامه
تکافل ابزاری شبیه بیمه است که در کشورهای تابع فقه اهل سنت، ازجمله مالزی که با شبهه ربا در عقد بیمه مواجه هستند به جای بیمه مورد استفاده قرار می گیرد. در این مقاله پس از بیان عملیات الگوهای مضاربه، وکالت، مختلط میان وکالت و مضاربه، مختلط میان جعاله و وکالت، وقف، جعاله و ودیعه، به بررسی این الگوها از منظر فقه امامیه و عامه پرداختیم تا پس از طرح شبهات و اختلافات میان این دو فقه، امکان صحت عملکرد آن در فقه امامیه بررسی گردد. با مقایسه احکام عقود در فقه عامه و امامیه به این نتیجه رسیدیم که اولا الگوهای مضاربه محض و وقف چندان با فقه امامیه و برخی از فرق فقه عامه مطابقت ندارد و مابقی الگوها با هر دو فقه یادشده مطابق اند؛ ثانیا ماهیت عقد تکافل ترکیبی از عقد میان مشترکان و همچنین عقد میان مشترکان و شرکت تکافل است که در اولی مشترکان حق اشتراک های خود را به صندوق تکافل تبرع می نمایند و در دومی به شرکت تکافل در خصوص مدیریت صندوق تکافل نیابت می دهند تا در قالب الگوی توافق شده هم فعالیت پوشش بیمه ای و هم فعالیت سرمایه گذاری وجوه در بازارهای اسلامی را انجام دهد و عقد منعقدشده ترکیبی از هر دو عقد خواهد بود.
تکافل ابزاری شبیه بیمه و شناخته شده در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی است و کشور مالزی پیشرو در معرفی ابزارهای مالی اسلامی در عرصه این صنعت است. یکی از دلایل پیدایش صنعت تکافل در کشورهای اسلامی، وجود شبهه ربا در بیمه های متعارف است و مضاربه و اشتراک در سود به عنوان رکنی از ارکان این صنعت برای مقابله با این شبهه به شمار می رود. در این مقاله پس از بیان عملیات دو الگوی مضاربه محض و تعدیل شده از صنعت تکافل کشور مالزی، به بررسی این الگو از منظر فقه امامیه و عامه پرداختیم تا پس از طرح شبهات و اختلافات میان این دو فقه، امکان صحت عملکرد آن در فقه امامیه بررسی گردد.
با مقایسۀ احکـام عقود در فقه عامه و امامیه به این نتیجه رسیدیم که اولا الگوهای مضاربۀ محض و وقف چندان بـا فقه امامیه و برخی از فرق فقه عامه مطابقت ندارد و مابقی الگوها با هر دو فقه یادشده مطـابق انـد؛ ثانیا ماهیت عقد تکافل ترکیبی از عقد میان مشترکان و همچنین عقـد میـان مشـترکان و شـرکت تکافل است که در اولی مشترکان حق اشتراکهای خود را به صندوق تکافل تبرع مـینماینـد و در دومی به شرکت تکافل در خصوص مدیریت صندوق تکافل نیابـت مـیدهنـد تـا در قالـب الگـوی توافق شده هم فعالیت پوشش بیمه ای و هم فعالیت سـرمایه گـذاری وجـوه در بازارهـای اسـلامی را انجام دهد و عقد منعقدشده ترکیبی از هر دو عقد خواهد بود. عده ای از طرف داران الگوی مضاربه در تکافل عمومی بر این نظرنـد کـه سـود تکافـل دربرگیرنده مازاد پذیره نویسی (درواقع شرکت باید درصدی از حق اشتراکها را که نباید فراتر از مقدار تعیینی از سوی بانک مرکزی مالزی باشد، به عنوان مضارب در بازار بـه کـار گرفتـه ، درصدی را نیز برای پرداخت خسارات در صندوق تکافل نگهداری نماید. دلیل کسر هزینه های تکافل از سود حاصـل از فعالیت مضاربه شرکت آن است که هرچند مشترکان به عنـوان مالکـان سـرمایۀ صـندوق تکافل به شرکت إذن سرمایه گذاری وجوه صندوق تکافل را داده انـد، ولـی یکـی از تکـالیف شرکت یادشده ، پرداخت خسارات به زیان دیدگان به عنـوان بیمـه گـر اسـت و بنـابراین ، ایـن شرکت حق دارد کلیۀ هزینه های متحمل از فعالیت بیمه گری خود (همچون تکافـل اتکـایی) را نیز از سهم سود حاصل از مضاربه کسر نماید و این خروج از إذن مشترکان نخواهد بود.